Người mỹ gốc phi là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa Người Mỹ gốc Phi

Người Mỹ gốc Phi (African American) là nhóm dân cư có nguồn gốc tổ tiên từ lục địa châu Phi, bao gồm cả dòng dõi nô lệ châu Phi đến Bắc Mỹ từ thế kỷ XVII đến XIX và những người di cư tự do sau này. Theo Cục Điều tra Dân số Hoa Kỳ, nhóm này không chỉ là người có ít nhất một phần tổ tiên châu Phi mà còn bao hàm nhiều cộng đồng từ các quốc gia châu Phi hiện đại và vùng Caribe nói tiếng Anh, Pháp hoặc Tây Ban Nha US Census – Race Definitions.

Khái niệm này còn mở rộng bao gồm người gốc Phi đa chủng tộc, những người có tổ tiên hỗn hợp da đen – da trắng hoặc da đen – da da vàng. Trong phân loại dân số, nhóm Người Mỹ gốc Phi thường được tách riêng với nhóm “Da đen không phải gốc Phi” (Black non-Hispanic) để phân tích chính sách công, nghiên cứu y tế và xã hội Pew Research Center.

Nhóm này chiếm khoảng 13.4% dân số Hoa Kỳ và thể hiện sự đa dạng văn hóa, biến chuyển xã hội qua nhiều giai đoạn lịch sử, từ thời kỳ nô lệ, tái thiết, đến phong trào dân quyền và hiện đại hóa xã hội. Định nghĩa không chỉ dừng ở yếu tố huyết thống mà còn gắn liền với trải nghiệm lịch sử, bản sắc văn hóa và cuộc đấu tranh cho bình đẳng.

Lịch sử di cư và nô lệ

Hơn 12 triệu người Phi bị cưỡng bức đưa sang Bắc Mỹ trong giai đoạn 1619–1808 thông qua Tam giác Thương mại Đại Tây Dương. Họ được phân tán chủ yếu tại các bang nông nghiệp miền Nam như Virginia, Georgia, South Carolina, nơi lao động nô lệ đóng vai trò thiết yếu cho ngành trồng bông và đường.

Thời kỳ Nội chiến Mỹ (1861–1865) dẫn đến Tu chính án thứ 13 (1865) bãi bỏ chế độ nô lệ, tiếp theo là Tu chính án 14–15 (1868–1870) trao quyền công dân và quyền bầu cử cho người da đen. Tuy nhiên, giai đoạn Tái thiết (Reconstruction) kết thúc năm 1877, các bang miền Nam áp đặt luật Jim Crow, hạn chế quyền công dân và thúc đẩy phân biệt chủng tộc có hệ thống.

Giai đoạn Đại di cư (Great Migration) từ năm 1916 đến 1970 chứng kiến hơn 6 triệu Người Mỹ gốc Phi rời miền Nam lên phía Bắc và Tây thành thị, như Chicago, New York, Detroit, Los Angeles, nhằm tìm kiếm công việc công nghiệp, cải thiện mức sống và tránh bạo lực chủng tộc. Phong trào này góp phần hình thành cộng đồng đô thị gốc Phi với các tổ chức xã hội và tôn giáo phát triển mạnh.

Nhân khẩu học hiện nay

Theo kết quả điều tra dân số 2020, Người Mỹ gốc Phi chiếm khoảng 44 triệu người, tương đương 13.4% tổng dân số Hoa Kỳ. Tỷ lệ này ghi nhận mức tăng nhẹ so với 12.6% năm 2010, thể hiện sự tăng trưởng ổn định và sự tham gia của di cư quốc tế từ châu Phi hiện đại.

Nhóm nhân khẩu này trẻ trung hơn dân số chung: tuổi trung bình khoảng 34.6 so với 38.8 của toàn quốc, với 26% dưới 18 tuổi. Tỷ lệ đô thị hóa đạt trên 75%, tập trung chủ yếu tại các khu vực đại đô thị và tiểu đô thị.

Sự gia tăng dân số gốc Phi tại các tiểu bang Bắc và Tây như North Carolina, Virginia, và Washington phản ánh xu hướng di cư nội địa trong hai thập niên gần đây, thúc đẩy phát triển kinh tế và văn hoá tại những vùng này.

Văn hóa và bản sắc

Văn hóa Người Mỹ gốc Phi đóng góp sâu rộng cho nền văn hóa Hoa Kỳ qua âm nhạc, ẩm thực, tôn giáo và ngôn ngữ. Các dòng nhạc như jazz, blues, gospel, R&B và hip-hop đều khởi nguồn từ cộng đồng gốc Phi và sau đó lan tỏa toàn cầu qua các nghệ sĩ tiêu biểu như Louis Armstrong, Aretha Franklin và Kendrick Lamar.

• Ẩm thực: Soul food với các món như gà chiên, củ cải muối, collard greens và bánh mì ngô; phong tục nấu nướng kết hợp di sản Tây Phi và vùng Nam Hoa Kỳ.
• Tôn giáo: Nhà thờ Tin Lành Da đen (Black Protestantism) như African Methodist Episcopal (AME) đóng vai trò trung tâm trong đời sống xã hội và phong trào dân quyền.
• Văn học – Nghệ thuật: Harlem Renaissance thế kỷ XX với tác giả Langston Hughes, Zora Neale Hurston; Black Arts Movement thập niên 1960 với Amiri Baraka, Toni Morrison đoạt giải Nobel.

Bản sắc cộng đồng còn thể hiện qua lễ hội văn hóa như Juneteenth kỷ niệm ngày giải phóng nô lệ (19/6), và các tổ chức xã hội như NAACP, đóng vai trò quan trọng trong bảo vệ quyền lợi và thúc đẩy bình đẳng.

Vai trò xã hội và di động

Người Mỹ gốc Phi đóng vai trò trung tâm trong phong trào dân quyền thập niên 1950–1960, với các lãnh đạo như Martin Luther King Jr. và Malcolm X thúc đẩy quyền bầu cử, chấm dứt phân biệt Jim Crow và bình đẳng pháp lý. Phong trào này dẫn đến Đạo luật Dân quyền 1964 và Đạo luật Quyền bầu cử 1965, mở rộng quyền chính trị và giảm bớt rào cản pháp lý đối với cử tri gốc Phi.

Di động xã hội của cộng đồng gốc Phi đã được cải thiện qua thế kỷ XX nhờ mở rộng cơ hội giáo dục và việc làm. Tỷ lệ tốt nghiệp trung học đã tăng từ 34% năm 1960 lên hơn 88% năm 2020, trong khi tỷ lệ người có bằng cử nhân tăng từ 5% lên 26% Pew Research Center. Sự gia tăng cơ hội nghề nghiệp trong các ngành kỹ thuật, y tế và chuyên môn đã tạo điều kiện cho tầng lớp trung lưu gốc Phi phát triển.

Thách thức và phân biệt chủng tộc

Bạo lực chủng tộc và bất công hệ thống vẫn là vấn đề trầm kha. Người Mỹ gốc Phi bị giam giữ với tỷ lệ cao gấp 5 lần người da trắng, theo báo cáo của The Sentencing Project, cho thấy sự chênh lệch trong hệ thống tư pháp hình sự The Sentencing Project. Tỷ lệ dừng xe và khám xét của cảnh sát cũng cao gấp hai đến ba lần so với tỷ lệ chung.

Trong y tế, tỷ lệ tử vong do COVID-19 ở cộng đồng gốc Phi gấp khoảng 1.4 lần so với trung bình quốc gia, phản ánh sự bất bình đẳng trong tiếp cận dịch vụ chăm sóc sức khỏe và tỷ lệ bệnh mãn tính cao hơn. Các nghiên cứu chỉ ra nguyên nhân bao gồm thu nhập thấp, thiếu bảo hiểm y tế và điều kiện sống đông đúc.

Đóng góp nổi bật

• Khoa học: George Washington Carver phát triển kỹ thuật luân canh và sử dụng đậu phộng, cải thiện độ màu mỡ đất nông nghiệp miền Nam.
• Chính trị: Barack Obama là tổng thống da đen đầu tiên (2009–2017), thúc đẩy cải cách y tế và DACA.
• Thể thao: Jackie Robinson phá rào cản phân biệt bóng chày vào năm 1947; Serena Williams giành 23 Grand Slam, định hình lại quần vợt nữ.
• Nghệ thuật và truyền thông: Oprah Winfrey, ngôi sao truyền hình và doanh nhân, tạo dựng đế chế truyền thông đa phương tiện và từ thiện.

Đại diện chính trị

Tỷ lệ đại diện chính trị gốc Phi tăng lên đáng kể: từ 101 dân biểu liên bang năm 1971 lên 59 người trong Quốc hội khóa 116 (2019–2021). Kamala Harris trở thành Phó Tổng thống đầu tiên gốc Phi và gốc Nam Á (2021– ), mở ra bước ngoặt lịch sử.

Tại cấp tiểu bang và địa phương, hơn 10% nghị sĩ tiểu bang và hơn 20% thị trưởng các thành phố lớn là người gốc Phi, tạo động lực cho chính sách dân quyền, giáo dục và an sinh xã hội ưu tiên cộng đồng thiểu số.

Tình hình kinh tế và giáo dục

Thu nhập hộ gia đình trung bình của Người Mỹ gốc Phi là khoảng 45,870 USD năm 2021, so với 74,530 USD của toàn quốc. Tỷ lệ hộ nghèo gốc Phi vào khoảng 18.8%, cao gấp gần ba lần tỷ lệ hộ nghèo người da trắng U.S. Census Bureau.

Tỷ lệ tốt nghiệp đại học tuy đã tăng từ 5% năm 1960 lên 26% năm 2021 nhưng vẫn thấp hơn mức chung. Chính sách hỗ trợ học bổng và cải thiện điều kiện giáo dục tiểu học – trung học là ưu tiên hàng đầu để thu hẹp khoảng cách này.

Xu hướng tương lai

Di cư quốc tế từ châu Phi hiện đại (Nigeria, Ethiopia, Ghana) đang đa dạng hóa cộng đồng gốc Phi, chiếm hơn 10% tổng số di dân gốc Phi Mỹ. Thế hệ trẻ (Gen Z) có xu hướng đa chủng tộc cao, gần 40% tự nhận có ít nhất hai chủng tộc, dẫn đến bản sắc linh hoạt và phong phú hơn.

Công nghệ số và phong trào xã hội (Black Lives Matter) tiếp tục thu hút sự tham gia của thế hệ trẻ trong đấu tranh cho công bằng chủng tộc. Hệ thống khởi nghiệp và sáng tạo gốc Phi đang phát triển nhanh, với các doanh nhân công nghệ nhận vốn mạo hiểm kỷ lục năm 2024.

Tài liệu tham khảo

• U.S. Census Bureau. “2020 Census Apportionment Results.” census.gov.
• Pew Research Center. “Black Americans in The U.S.” pewresearch.org.
• The Sentencing Project. “Report on Racial Disparities.” sentencingproject.org.
• NAACP. “History of the Civil Rights Movement.” naacp.org.
• Library of Congress. “Harlem Renaissance.” loc.gov.
• National Museum of African American History and Culture. “Exhibitions.” nmaahc.si.edu.
• Economic Policy Institute. “State of Working America Data Library.” epi.org.
• World Bank. “World Development Indicators.” data.worldbank.org.
• World Economic Forum. “The Global Competitiveness Report 2020.” weforum.org.